Sądownictwo powszechne w Polsce w latach 1944-1950

Opis książki:

Budowa wymiaru sprawiedliwości w Polsce Ludowej wiąże się ściśle z kształtowaniem się systemu polityczno-społecznego w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej. System ten, wprowadzony na ziemie polskie jako wynik nowych układów politycznych w Europie, trafił na zupełnie niepodatny grunt. Forsujący go komuniści, zainteresowani w gruncie rzeczy li tylko przejęciem władzy, koncentrowali się w tych latach na organizacji aparatu przemocy, odsuwając wszelkie inne sprawy na dalszy plan. W tym układzie wymiarowi sprawiedliwości wyznaczono rolę organu wspierającego władzę kształtującą nowy ustrój. Takie miejsce sądów - a właściwie miejsce prawa - wyznaczono i utrzymywano w Polsce przez wiele kolejnych lat. To właśnie prawo stanowiło wykładnię bieżących po trzeb politycznych. Taka zaś rola prawa w kształtującej się rzeczywistości musiała powodować jego znaczną dewaluację. I chyba z tego względu -jak nam się wydaje - problem tak poważny, jak organizacja wymiaru sprawiedliwości, w literaturze przedmiotu jest pomijany bądź przedstawiany w bardzo ograniczonym zakresie. I właśnie wbrew temu w niniejszej pracy podjęto próbę przedstawienia działań mających na celu organizowanie sądownictwa powszechnego w okresie kształtowania się nowego modelu ustrojowego na ziemiach polskich. Oprócz sądów tworzących sądownictwo powszechne wielokrotnie na ła- mach tej pracy przywoływane są istniejące poza nim różne formy sądownictwa specjalnego czy organów quasi-sądowych. Ich zwiększająca się z roku na rok, czy wręcz z miesiąca na miesiąc, rola miała olbrzymi wpływ na znaczenie sądownictwa powszechnego w nowej rzeczywistości. Praca obejmuje lata 1944-1950. Wydaje się, że uświęcona tradycją wśród historyków cezura 1948 r. ma dużo mniejsze znaczenie dla przedstawianego tematu. W sądownictwie rok ten nie wyróżniał się niczym specjalnym. Ostra represja karna, wynikająca z silnych nacisków politycznych, istniała zarówno przed, jak i po tej dacie. Istotny natomiast moment dla organizacji sądów stanowił przełom lat 1950 i 1951, kiedy to wprowadzano generalną reformę zarówno ustroju, jak i struktur sądowych, odchodząc tym samym od układu przejętego z okresu międzywojennego i od składanych często zapewnień o jego nienaruszalności. Praca składa się z trzech rozdziałów; każdy z nich podzielony jest na dwie części: pierwszą, poświęconą ustrojowi sądów i zmianom zachodzącym w danym okresie, oraz drugą, w której skoncentrowano się na zmianach struktur i warunkach pracy sądownictwa w terenie. Pewna nieproporcjonalność objętości poszczególnych rozdziałów, a szczególnie rozdziału pierwszego w stosunku do dwóch pozostałych, wynika z założenia, że warto i należy przedstawić bardziej szczegółowo często skomplikowany, mało znany, a właściwie nieznany, proces organizacji wymiaru sprawiedliwości w latach 1944-1945. Rozdział pierwszy poświęcony został organizacji sądów powszechnych od lipca 1944 r. do czerwca 1946 r., to jest w czasie, kiedy koncentrowano się przedewszystkim na odbudowie terenowej sieci sądownictwa. Dla pełnego obrazu sytuacji nieodzowne wydało się przedstawienie również przygotowań komunistów i sił z nimi związanych do przejęcia władzy w kraju, a szczególnie tych działań, które dotyczyły wizji wymiaru sprawiedliwości w odrodzonej Polsce. Rozdział drugi obejmuje okres od lipca 1946 r. do czerwca 1949 r. Był to czas stabilizacji sieci terenowej sądów, przy jednoczesnym przygotowywaniu i wprowadzaniu zmian określanych jako "mała reforma ustroju sądowego". Najważniejsze z nich to początek likwidacji trójinstancyjności, wprowadzanie rewizji zamiast apelacji i kasacji oraz ogólnych wytycznych Sądu Najwyższego, a także likwidacja instytucji sędziów śledczych. W rozdziale trzecim przedstawiono sądownictwo powszechne od lipca 1949 r. do l stycznia 1951 r. Był to okres gruntownych reform ustroju powojennego sądownictwa i jego struktur terenowych. W tym czasie całkowicie zniesiono trójinstancyjność, a także doprowadzono do usamodzielnienia się organów prokuratorskich przez oddzielenie ich - na wzór radziecki - od sądownictwa. Zniesiono również przedwojenną strukturę sądów powszechnych, by zamiast sądów grodzkich, okręgowych i apelacyjnych powołać sądy powiatowe i wojewódzkie. Symbolem przemian, jakie dokonały się w wymiarze sprawiedliwości wiatach 1944-1950, stała się, z pewnością nie do końca zamierzona czy uświadomiona, zmiana w 1950 r. tytułu resortowego miesięcznika "Demokratyczny Przegląd Prawniczy" na "Nowe Prawo". Jak w tytule, tak i w rzeczywistości zmieniono "prawo demokratyczne" na "nowe prawo". Jakie było to nowe prawo, jak powstawało, a także jak funkcjonowało, staraliśmy się przedstawić w niniejszej pracy. * * * Podstawę źródłową pracy stanowią akta Ministerstwa Sprawiedliwości znajdujące się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Zespół ten jest wciąż w trakcie opracowywania archiwalnego, dlatego w przypisach można było powoływać się jedynie na tymczasowe sygnatury poszczególnych jednostek archiwalnych. Dużym walorem zespołu są zgrupowane w nim sprawozdania poszczególnych sądów i prokuratur, dające najszerszy (jeśli patrzeć na stan zachowania źródeł archiwalnych), choć dość "suchy" obraz powstania i działa- nia kolejnych ogniw sieci wymiaru sprawiedliwości. Znacznie większą wartość mają akta poszczególnych sądów zgromadzone w archiwach terenowych. Likwidacji uległy przede wszystkim generalia, jako mające minimalne znaczenie dla bieżącej działalności jednostek wymiaru sprawiedliwości. Dużo lepiej jest z aktami spraw z racji praktycznej potrzeby ich zachowania. Dla ścisłości należy wyjaśnić, że stosunek do akt sądów nie stanowi żadnego wyjątku w postępowaniu z zasobem aktowym pozostałym po działających wówczas, czy nawet obecnie, urzędach i instytucjach. O stanie zachowania akt najlepiej świadczą zespoły archiwalne wykorzystane jako uzupełnienie bazy źródłowej niniejszej pracy. Dotyczy to szczególnie akt Sądu Najwyższego czy Prokuratury Generalnej. I nie jest żadnym argumentem twierdzenie o "załatwianiu spraw przez telefon" bądź o zainteresowaniu decydentów w niszczeniu kompromitujących ich materiałów. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy, obok złych przepisów archiwalnych, było i jest nieprzy- wiązywanie wagi do wartości akt. Uzupełnienie wykorzystanych w pracy materiałów stanowią takie zespoły archiwalne jak: Związek Patriotów Polskich, Biuro Prezydialne Krajowej Rady Narodowej, Ministerstwo Administracji Publicznej, Ministerstwo In formacji i Propagandy czy grupa zespołów pod nazwą Polski Komitet Wy- zwolenia Narodowego. Najistotniejsze źródło drukowane wykorzystane w tej pracy stanowią Dzienniki Ustaw, monitory, a także resortowe dzienniki urzędowe. Tak często niedoceniane przez historyków, są wielokrotnie podstawowym miejscem, gdzie zgromadzono najważniejsze informacje o wprowadzanych zmianach. Akty prawne w nich zawarte wraz z zachowanymi kolejnymi wersjami ich projektów, podbudowane bardziej lub mniej oficjalnymi uzasadnieniami ich powstania, stanowią cenne źródło wyjaśniające kolejne zmiany w sądownictwie powszechnym. Pozostałe źródła drukowane to przede wszystkim sprawozdania stenogra- ficzne z posiedzeń Krajowej Rady Narodowej oraz Sejmu Ustawodawczego. Istotnym uzupełnieniem są czasopisma prawnicze z tego okresu, jak wspo mniany już "Demokratyczny Przegląd Prawniczy", "Wojskowy Przegląd Prawniczy", a także "Państwo i Prawo". Ich wartość jest bardzo szczególna, różna w różnych okresach. Dużo większa, nie pozbawiona elementów krytycznych, gdy na scenie życia politycznego istniejąpartie opozycyjne (szczególnie Polskie Stronnictwo Ludowe czy w mniejszym stopniu Stronnictwo Pracy); inna, gdy zmiana kursu politycznego w 1948 r. radykalnie likwiduje możliwość dyskusji, między innymi na temat sądownictwa i wymiaru sprawiedliwości. Właśnie w odniesieniu do publicystyki z tego okresu potwierdza się data przyjęta przez historyków w periodyzacji dziejów Polski Ludowej. Źródła te stają się zapisem "przytakiwania" odgórnym decyzjom czy ustaleniom. Ten brak dyskusji był znaczącym ułatwieniem we wprowadza- niu wszelkich zmian, zresztą nie tylko w wymiarze sprawiedliwości. Triumfował, znany również przez wiele następnych lat, niemy, acz pełen oklasków, parlament. Zwyciężyła układna, pełna frazesów publicystyka. Dużo mniejsze znaczenie dla tej pracy mają nieliczne opracowania, w niewielkim zakresie poświęcone interesującej nas problematyce. Staraliśmy się maksymalnie je wykorzystać. Wyjaśnienia wymaga używanie w pracy takich określeń jak rząd londyń- ski czy ziemie odzyskane. Autor używa ich świadomie, traktując jako określenia historycznie ukształtowane. * * * Niniejsza praca, w nieco innej wersji -jako rozprawa doktorska - została obroniona w 1990 r. w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk. Pisana była w latach osiemdziesiątych na seminarium kierowanym przez nieżyjącą już Panią Profesor Janinę Zakrzewską. Jej inspiracji i cierpliwości, licznym radom i wskazówkom autor zawdzięcza powstanie tego opracowania. Autor pragnie również podziękować Pani Profesor Marii Turlejskiej, "dobremu duchowi" seminarium, cierpliwie recenzującej kolejne fragmenty pracy.

Książka "Sądownictwo powszechne w Polsce w latach 1944-1950" - Grzegorz Jakubowski - oprawa twarda - Wydawnictwo Instytut Pamięci Narodowej, IPN. Książka posiada 353 stron i została wydana w 2002 r.

Spis treści:

l. Koncepcje i organizacja wymiaru sprawiedliwości. Odtwarza- nie i tworzenie sieci sądów powszechnych (lipiec 1944 - czerwiec 1946

UWAGI WSTĘPNE

ORGANIZACJA HIERARCHICZNO-INSTANCYJNA SĄDÓW
(Organizacja wymiaru sprawiedliwości projektowana przez Aleksandra Tarnowskiego; Sądownictwo powojenne według projektu sędziów katowickich; Dyskusje na temat organizacji wymiaru sprawiedliwości w Oddziale Warszawskim Zrzeszenia Prawników Demokratów; Tryb środków odwoławczych)

SYSTEM WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI. DYSKUSJE I DECYZJE
(Próby restytuowania sądów przysięgłych; Specjalne sądy karne; Naj- wyższy Trybunał Narodowy; Projekty ograniczenia właściwości specjalnych sądów karnych i sądów wojskowych; Wydziały doraźne przy sądach okręgowych; Sądy obywatelskie; Komisje mieszkaniowe; Sędziowie śledczy; Likwidacja instytucji pisarzy hipotecznych; Rezygnacja z sądownictwa administracyjnego)

ZAKRES ORZECZNICTWA SĄDÓW POWSZECHNYCH
(Ograniczenie zakresu orzecznictwa sądownictwa powszechnego. Specjalne sądy karne; Zakres orzecznictwa Najwyższego Trybunału Narodowego; Rozszerzenie zakresu orzecznictwa sądownictwa wojskowego; Przestępstwa szczególnie niebezpieczne w okresie odbudowy państwa; Dalsze ograniczenia w zakresie orzecznictwa sądownictwa powszechnego. Utworzenie Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym; Zakres orzecznictwa sądów obywatelskich)

KADRY SĘDZIOWSKIE
(Zasady odbudowy kadry sędziowskiej; Stosunek przedwojennych kadr sędziowskich do nowej rzeczywistości. Projekty zmian struktur kadrowych; Program kształcenia nowych kadr prawniczych; Sędziowie a stronnictwa polityczne; Walka o nowy typ sędziego. PPR a PSL; Projekty rozwiązania problemu braku kadr; Przymusowa rejestracja sędziów; Sędziowie na ziemiach odzyskanych; Obsada kadrowa Sądu Najwyższego; Sędziowie sądów obywatelskich; Szkolenie aplikantów)

ŁAWNICY
(Ławy przysięgłych; Ławnicy specjalnych sądów karnych; Wprowadze- nie ławników do sądów powszechnych; Ławnicy sądów obywatelskich)

TERENOWA ORGANIZACJA SĄDÓW POWSZECHNYCH
(Organizacja sądów powszechnych w 1944 roku; Grupy operacyjne; Dal- sze terenowe grupy operacyjne; Koncepcje sieci terenowej sądów na ziemiach odzyskanych; Apelacja Wrocławska; Apelacja Gdańska; Apelacja Olsztyńska; Apelacja Toruńska; Apelacja Katowicka; Apelacja Poznańska; Wyniki organizacji sądownictwa na ziemiach odzyskanych; Sąd Najwyższy; Zmiany granic okręgów sądowych; Zmiany siedzib sądów; Znoszenie i komasacja sądów; Rozwój sieci sądownictwa; Kadry; Trudności techniczne w organizowaniu sądów)

2. Stabilizacja sieci sądowej. Pierwsze reformy ustroju sądo- wnictwa powszechnego (lipiec 1946 - czerwiec 1949 PIERWSZE GŁOSY W SPRAWIE REFORMY.

ORGANIZACJA HIERARCHICZNO-INSTANCYJNA SĄDÓW
(Projekt Jana Policzkiewicza; Koncepcje Oddziału Zrzeszenia Prawników Demokratów w Olsztynie; Problem dwuinstancyjności w 1947 roku; Reformy z lat 1948-1949. Rewizja; Zmiany w postępowaniu doraźnym)

SYSTEM SĄDÓW POWSZECHNYCH
(Unifikacja sądownictwa - 169; Izby lokalne Sądu Najwyższego; Zmiany w regulaminie Sądu Najwyższego; Wytyczne wymiaru sprawiedliwości; Rozmieszczenie sądów powszechnych; Ujednolicenie sądownictwa pierwszej instancji; Sądy obywatelskie; Likwidacja specjalnych są- dów karnych; Rola Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnic twem Gospodarczym; Problem wyodrębnienia organów prokuratorskich; Likwidacja przysięgi religijnej)

ZAKRES ORZECZNICTWA SĄDÓW POWSZECHNYCH
(Zmiana zakresu orzecznictwa Sądu Najwyższego; Zmiana zakresu orzecznictwa sądów apelacyjnych; Postępowanie doraźne; Zmiana zakresu orzecznictwa sądów okręgowych; Zmiana właściwości rzeczowej sądów grodzkich)

KADRY
(Ocena kadry sędziowskiej; Kształcenie nowych kadr; Szkolenie ideologiczne przedwojennych kadr sędziowskich; Nowa rota ślubowania sędziów)

ŁAWNICY

ORGANIZACJA SĄDÓW POWSZECHNYCH W TERENIE
(Sąd Najwyższy. Organizacja ośrodków sesji wyjazdowych SN; Organizacja apelacji; Organizacja sądów okręgowych i ich wydziałów zamiejscowych; Zmiany granic okręgów sądów okręgowych; Tworzenie i znoszenie sądów grodzkich; Zmiany granic okręgów sądów grodzkich; Przygotowania do reorganizacji sieci sądowej; Komasacja spraw karnych nieletnich w wyznaczonych sądach grodzkich - 227; Tworzenie wydziałów handlowych; Prowadzenie ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów; Organizacja sądów obywatelskich; Popularyzacja prawa; Nadzór nad sądami powszechnymi; Trudności techniczne w pracy sądów)

3. Zasadnicza reforma ustroju sądownictwa powszechnego (lipiec 1949 - styczeń 1951)

UWAGI WSTĘPNE

ORGANIZACJA HIERARCHICZNO-INSTANCYJNA SĄDÓW ?
(Dwuinstancyjność postępowania)

SYSTEM SĄDÓW POWSZECHNYCH
(Nowa struktura sądów powszechnych; Wydziały dla nieletnich; Prowadzenie ksiąg wieczystych i rejestrów handlowych; Wyodrębnienie prokuratury z pionu sądownictwa; Reorganizacja Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym; „Sądy kiblowe"; Rozszerzenie udziału ławników w rozpoznawaniu spraw; Zniesienie sądów pracy i komisji rozjemczych)

ZAKRES ORZECZNICTWA SĄDÓW POWSZECHNYCH
(Sąd Najwyższy; Sądy wojewódzkie; Sądy powiatowe; Wydziały handlowe; Zmiana zakresu orzecznictwa Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym; Sprawa volksdeutschów)

KADRY
(Sędziowie; Nowe zasady odbywania aplikacji)

ŁAWNICY
(Zmiana systemu wyboru ławników)

SĄDY W TERENIE W NOWYM USTROJU SĄDOWNICTWA
(Organizacja apelacji; Sądy okręgowe i ich wydziały zamiejscowe Sądy grodzkie. Likwidacja niektórych sądów; Zmiany granic sądów grodzkich; Księgi wieczyste; Tworzenie wydziałów dla nieletnich Reforma struktury sądów; Sąd Najwyższy; Sądy wojewódzkie; Sądy powiatowe, Sprawy nieletnich w nowej strukturze sądownictwa; Księgi wieczyste w nowej strukturze sądownictwa; Rejestry handlowe; Sądy obywatelskie)

Zakończenie

Załaczniki
Załącznik nr l. Wykaz uruchomionych sądów powszechnych według stanu na l stycznia 1945 r.
Załącznik nr 2. Rozwój ilościowy sądów powszechnych od l lipca 1946 r. do l lipca 1949 r.
Załącznik nr 3. Rozwój ilościowy sądów powszechnych od I lipca 1949 r. do l stycznia 1951 r.
Załącznik nr 4. Wykaz miejscowości, w których istniały sądy obywatelskie według stanu na l lipca 1949 r.
Załącznik nr 5. Organizacja sieci sądów powszechnych obowiązująca od l lipca 1949 r. oraz zmiany wprowadzone do 6 lipca 1950 r.
Załącznik nr 6. Struktura sieci sądów powszechnych od 6 lipca 1950 r. do l stycznia 1951 r.

Wykaz skrótów
Źródła i opracowania
Indeks nazwisk
Indeks miejscowości