Opis książki:
Głównym tematem niniejszego numeru "Pamięci i Sprawiedliwości" są dzieje Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych w po-wojennej Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem polityki władz PRL wobec duchowieństwa. Tematyka ta od lat cieszy się sporym zainteresowaniem historyków, a rozpoczęcie procesu udostępniania przez Instytut Pamięci Narodo-wej akt UB i SB stworzyło dodatkowy, silny impuls do badań. Dobrze ilustruje to otwierający numer artykuł Jana Zaryna, dotyczący relacji między komunistycznym państwem i Kościołem rzymskokatolickim w Polsce widzianym z obu stron, bilansu działalności stowarzyszeń katolików świeckich oraz stosunków między Kościołem a środowiskami żydowskimi. Zgodnie z przyjętą przez nas konwencją artykuł Jana Zaryna stanowi wprowadzenie do dyskusji redakcyjnej, w której tym razem oprócz autora udział wzięli Antoni Dudek, Andrzej Friszke, Jarosław Gowin oraz Wiesław Jan Wysocki. Temperatura debaty, adekwatna do ostrości tez stawianych przez Zaryna, przekonuje, że w błędzie są ci wszyscy, którzy sądzą, że powojenne dzieje Kościoła nie budzą już emocji i są podobnie interpretowane.
Większość tekstów z działu "Studia" dotyczy Kościoła katolickiego, ale otwieramy go artykułem Ryszarda Michalaka o polityce władz PRL wobec Kościołów mniejszościowych, przede wszystkim ewangelicko-reformowanego i polskokatolickiego. Potwierdza on tezę, że komuniści postrzegali wyznania mniejszościowe przede wszystkim przez pryzmat Kościoła katolickiego, którego rolę i znaczenie starali się ograniczyć. Artykuł Bartłomieja Noszczaka - stanowiący fragment większego opracowania jego autorstwa - dotyczy najtrudniejszego okresu w dziejach Kościoła katolickiego w PRL, czyli działań aparatu bezpieczeństwa po uwięzieniu prymasa Stefana Wyszyńskiego. Od innej strony - walki władz z religijnością młodzieży - tego samego okresu dotyka tekst Jacka Wołoszyna. O tym, że akta komunistycznych służb specjalnych stanowią dla historyków niezwykle cenne źródło, przekonuje z kolei artykuł Ryszarda Gryza dotyczący budownictwa sakralnego w epoce gierkowskiej. Także i on jest fragmentem powstającej właśnie książki o jednym z najbardziej zapalnych problemów w relacjach państwowo-kościelnych, jakim było blokowanie przez władze inicjatyw duchowieństwa oraz wiernych zmierzających do budowy nowych kościołów i kaplic.
Dwa kolejne artykuły dotyczą różnych aspektów wpływu Kościoła i jego ludzi na opozycję oraz na związaną z nią kulturę niezależną. Małgorzata Choma-Jusińska kreśli sylwetkę o. Ludwika Wiśniewskiego, analizując rolę, jaką kierowane przez niego duszpasterstwo akademickie odegrało w działalności opozycji przedsierpniowej w Lublinie. Agnieszka Gralińska-Toborek zajmuje się - na przykładzie plastyki - stymulowaniem przez Kościół kultury niezależnej w okresie stanu wojennego i latach następnych. Główny dział pisma zamyka artykuł Jarosława Stockiego, podejmujący słabo znany w polskiej literaturze naukowej problem losów Kościoła katolickiego na Ukrainie Zachodniej.
Blok tematyczny dotyczący Kościoła uzupełnia niezwykle interesujący dokument Służby Bezpieczeństwa, odnaleziony i opracowany przez Małgorzatę Chomę-Jusińską - sprawozdanie z kontroli Wydziału IV WUSW w Lublinie. Dzięki niemu mamy wyjątkową okazję wejrzenia do wnętrza wojewódzkiej komórki SB...
Od redakcji
Książka "Pamięć i sprawiedliwość nr 1/2005" - oprawa miękka - Wydawnictwo Instytut Pamięci Narodowej, IPN.
Spis treści:
1. Dyskusja:Jan Żaryn – Kościół katolicki w PRL – wybrane zagadnienia, hipotezy, prowokacje
Komunizm i religia w Polsce – trwanie i zmiana
2. Studia: Oblicza polskiej religijności
Ryszard Michalak – Divide et impera. Szkic o złożoności polityki wyznaniowej PRL wobec Kościołów wyznaniowych i jej następstwach
Jacek Wołoszyn – Członkowie Związku Młodzieży Polskiej w województwie lubelskim wobec Kościoła katolickiego
Bartłomiej Noszczak – Kryzys działalności Departamentu VI KdsBP przeciwko Kościołowi rzymskokatolickiemu w Polsce i próby jego przezwyciężenia (1954–1956)
Ryszard Gryz – „Na masowe budownictwo sakralne nie pójdziemy”. Ekipa Gierka wobec budowy katolickich świątyń (1970–1980)
Małgorzata Choma-Jusińska – Rola duszpasterstwa akademickiego o. Ludwika Wiśniewskiego w działalności opozycji przedsolidarnościowej w Lublinie
Agnieszka Gralińska-Toborek – Plastyka w Kościele w latach 1981–1989. Trwałe przymierze czy epizod?
Jarosław Stocki – Kościół rzymskokatolicki na Ukrainie Zachodniej na przykładzie Tarnopolszczyzny w latach 1946–1989
3. Varia:
Anna Czocher – Jawne polskie życie kulturalne w okupowanym Krakowie 1939–1945 w świetle wspomnień
Paweł Jaworski – Związek Patriotów Polskich w Szwecji (1943–1947)
Janusz Marszalec – Na „spotkanie” ludziom z AK. Służba Bezpieczeństwa wobec środowisk akowskich po 1956 roku na Wybrzeżu Gdańskim
4. Dokumenty:
Małgorzata Choma-Jusińska – Sprawozdanie pokontrolne z pracy Wydziału IV Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych w Lublinie w 1988 roku
5. U sąsiadów:
Jens Gieseke – Współczesna historiografia a badania nad Stasi. Osobna niemiecka droga rozliczenia z przeszłością
6. Recenzje:
Arūnas Streikus – Sovietų valdžios antibažnytinė politika Lietuvoje (1944–1990) (Katarzyna Korzeniewska)
Jurij Ignatjewicz Muchin – Antirossijskaja podłost’. Nauczno-istoriczeskij analiz. Rassledowanije falsifikacyi Katynskogo dieła Polszej i Gienieralnoj prokuratorom Rossii s celju razżecz nienawist’ polakow k russkim (Witold Wasilewski)
Tomasz Strzembosz – Antysowiecka partyzantka i konspiracja nad Biebrzą X 1939 – VI 1941 (Bartłomiej Bernacki)
Kazimierz Litwiejko – Narodowa Organizacja Wojskowa Okręg Białystok 1941–1945 (Piotr Łapiński)
Zygmunt Woźniczka – Katowice 1945–1950. Pierwsze powojenne lata. Polityka – społeczeństwo – kultura (Adam Dziurok)
David Morgan – Konflikt pamięci. Narracje radomskiego Czerwca 1976 (Paweł Sasanka)